دولت‌ها هنگام خدمت‌رسانی به شهروندان غایب‌اند

احسان اکبرپور: هفته گذشته زمانی که ایرج حریرچی معاون کل وزارت بهداشت خبر ابلاغ محدودیت‌های کرونایی در چند استان کشور را اعلام کرد، جمله‌ای گفت که قابل تأمل به نظر می‌رسید: «تنها با توصیه نمی‌شود، باید در مواردی اعمال قانون شود.» این جمله همان‌قدر که در نگاه نخست بدیهی به نظر می‌رسد، اما واجد دلالت‌های مفهومی از دولت نیز هست: آیا دولت باید در اموری مانند کرونا، مداخله انجام دهد؟ اگر این پرسش را پی بگیریم می‌توان پرسید: اساساً مفهوم دولت و میزان مداخله و عدم مداخله این نهاد در اداره و مدیریت امور جامعه کجاست و به‌لحاظ نظری، چگونه می‌توان از مفهوم دولت، نقش آن را در زیست نظام اجتماعی جست‌وجو کرد؟ به‌ویژه با توجه به آنکه پس از حدود 140 روز از آغاز همه‌گیری کووید 19 در کشور، دولت تازه از امروز پوشیدن ماسک را در مکان‌های سرپوشیده الزامی کرده و رئیس‌جمهور نیز از برخورد با ناقضان پروتکل‌های بهداشتی خبر داده است.

*نهاد دولت ـ ملت پس از فروپاشی امپراتوری‌ها برساخته شد
کاوه بهبهانی نویسنده و پژوهشگر فلسفه در پاسخ به این پرسش «افسانه» با اشاره به اینکه مفهوم «دولت ـ ملت» (Nation State) مفهومی است که در برابر مفهوم امپراتوری قرار گرفت، می‌گوید: به عنوان مثال امپراتوری عثمانی یا هخامنشی یک دولت ـ ملت نیست و نمی‌توان ملت‌های متکثر در دل این امپراتوری را به یک ملت تبدیل کرد. بهبهانی با بیان اینکه پس از فروپاشی امپراتوری‌ها، مفهوم ملت نیز ایجاد می‌شود، می‌افزاید: ملت طبق یک قرارداد اجتماعی تصمیم می‌گیرد نهادی را ایجاد کند و به آن نهاد قدرت و اتوریته دهد تا آن نهاد از ملت در برابر هرج‌ومرج و آنارشیزم دفاع کند. مترجم کتاب «معرفت‌شناسی» سپس با اشاره به نقل‌قول «تامس هابز» مبنی بر اینکه «دولت قرار است ما را از وضع طبیعی نجات دهد»، خاطرنشان می‌کند: هابز معتقد بود زندگی در وضع طبیعی متوحشانه است، از همین رو به یک لویاتان نیاز داریم تا آن لویاتان قراردادهای اجتماعی را حفظ کند.

*قرار بود دولت مداخلاتی انجام دهد تا ضامن اجرایی قراردادهای اجتماعی باشد
کاوه بهبهانی در ادامه می‌گوید: اگر به تاریخ تشکیل دولت برگردیم متوجه می‌شویم که هدف از تأسیس دولت آن بوده که این نهاد مداخلاتی انجام دهد تا ضامن اجرایی قراردادهای اجتماعی باشد. این پژوهشگر فلسفه سپس با اشاره به دیدگاه متفکران نئولیبرال درباره مفهوم «شرکت خدمات‌رسانی» دولت می‌افزاید: آدام اسمیت معتقد بود دولت در بازار به نفع یا زیان هیچ‌کس مداخله نمی‌کند و به هیچ‌کس رانت نمی‌دهد.

*رویکرد نئولیبرالیستی ترامپ در مواجهه با کرونا
مترجم کتاب «معرفت‌شناسی» با اشاره به دولت کنونی ایالات متحده آمریکا می‌افزاید: به عنوان مثال دولت ترامپ کمترین دخالت را در نظام اجتماعی انجام می‌دهد، زیرا یک دولت نئولیبرال است و اتفاقاتی که در کشورش رخ می‌دهد، برایش اهمیتی ندارد. بهبهانی با اشاره به رویکرد مصونیت گله‌ای دولت ترامپ در زمان همه‌گیری کرونا بیان می‌کند: به عنوان مثال در هنگام همه‌گیری کرونا دولت ترامپ اعلام کرد که مردم خود انتخاب می‌کنند که در قرنطینه باشند یا در ساحل و خیابان.

*دولت‌ها هنگام خدمت‌رسانی به شهروندان غایب‌اند
با این حال بهبهانی معتقد است مشکل بزرگ آنجاست که در زمانه همه‌گیری کرونا مشخص شد اغلب دولت‌های با فیگور نئولیبرالیسم، در اقتصاد مداخله دارند، اما هنگام خدمات‌رسانی به شهروندان غایب هستند. کاوه بهبهانی در ادامه با اشاره به نقل قول معاون وزارت بهداشت در خصوص مداخله دولت در بحث کرونا می‌گوید: در این مسئله ابتدا باید مشخص کرد که دولت را از منظر چه کسانی می‌توان تحلیل کرد.

*دولت باید به نیازهای شهروندان پاسخ دهد
مترجم کتاب «فلسفه ائر» سپس با اشاره به رویکرد اصلی دولت روحانی نیز می‌گوید: درباره این دولت ما با یک تناقض مواجه‌ایم، از یک سو با دولتی روبه‌رو هستیم که سیاست‌های نئولیبرالی و مقررات‌زدایی را پی می‌گیرد و به دنبال به حداقل رساندن نقش دولت است، از سوی دیگر نیز شاهد دولتی هستیم که در مواردی دیگر مداخله‌گری دارد. کاوه بهبهانی با بیان اینکه به نظر می‌رسد در ابتدای همه‌گیری کرونا در ایران نیز دولت روحانی در پی سیاست‌های مصونیت گله‌ای بوده است، می‌افزاید: دلیل اتخاذ چنین رویکردی نیز به این دلیل بود که دولت نمی‌توانست از پس هزینه تعطیلی مشاغل برآید. مترجم کتاب «زیبایی‌شناسی امر روزمره» اما معتقد است دولت و نهادهای دولتی به جای بی‌تفاوتی در مورد نیازهای شهروندان باید به نیازهای آن‌ها پاسخ دهند.

*آنجا که باید دخالت شود، نمی‌شود؛ و برعکس
کاوه بهبهانی در پایان با اشاره به اینکه گاه مشاهده می‌شود دولت در مسائلی که ممکن است ارتباطی با او نداشته باشد، قصد مداخله دارد، می‌افزاید: دولت اما در مسائلی که مربوط به رفاه و بهروزی شهروندان است، دخالت نمی‌کند و خود را به یک دولت نئولیبرال تبدیل می‌کند. بهبهانی با تشبیه برخی خصوصیات این دولت به نهاد بانک می‌افزاید: نهاد بانک نیز در ابتدا برای رفع و تسهیل نیازهای مالی شهروندان تأسیس شده، با این وجود بانک‌ها عملاً به نهادی عکس آنچه قرار بوده تبدیل شده‌اند؛ به عنوان مثال امروز دریافت وام برای افراد ثروتمند بسیار ساده است، حال آنکه برای شهروندان عادی دریافت وام، پیچ‌وخم‌های بسیاری دارد.