نگاهی به آداب ماه مبارک رمضان در ابتدای سده‌ی حاضر خورشیدی در شیراز

احسان اکبرپور: 

ماه مبارک رمضان همواره در فرهنگ اسلامی ـ ایرانی جلوه‌ای خاص داشته و دارد. این جلوه به خصوص در شعر فازشس نمودی ویژه‌تر داشته، به عنوان مثال مولانا در وصف این ماه می‌گوید: «آمد رمضان به خدمت دل/ وان کش که دل آفرید با ماست»، حافظ معتقد است: «روزه هرچند که مهمان عزیز است ای دل/ صحبتش موهبتی دان و شدن انعامی»، و سعدی نیز اتمام رمضان را این‌گونه توصیف می‌کند: «برگ تحویل می‌کند رمضان/ بار تودیع بر دل اخوان/ یار نادیده سیر، زود برفت/ دیر ننشست نازنین مهمان/ ماه فرخنده، روی برپیچید/ و علیک‌السلام یا رمضان». در گزارش پیش‌رو به برخی از آداب ویژه در ماه مبارک رمضان در سده اخیر خورشیدی می‌پردازیم.

*شلیک توپ در هنگام افطار و سحر

اما در روزگاران قدیم احوال مردم ایران و فارس در ماه‌رمضان چگونه بوده است؟ در زمانه‌ای که نه رادیو بوده و نه تلویزیون، نه مسجدها بلندگو داشته و نه خانواده‌ها تقویم، مردم چگونه از زمان افطار و سحر آگاه می‌شده‌اند؟ آیا در ابتدای سده چهاردهم خورشیدی نیز ساعات کار مدارس و ادارات در ماه رمضان تغییر می‌یافته است؟ براساس اسناد قدیمی مرکز اسناد و کتابخانه ملی فارس مربوط به قوانین و برنامه‌های ماه رمضان در سده پیشین، در مواقع افطار و سحر توپ شلیک می‌شده است. به عنوان مثال در 28 بهمن 1309 خورشیدی، «فرمانده گردان مستقل یازدهِ تیپ مختلط مستقل فارس» نامه‌ای نوشته به «حضور محترم حکومت جلیله نادر و دشتی و دشتستان» که «اقدامات لازمه جهت شلیک توپ در مواقع افطار و سحور ماه مبارک رمضان بعمل آمده و کما فی‌السابق معمول سنواتی مجرد خواهد بود.» این نامه مشخص می‌سازد که هشت دهه پیش مردم با «شلیک توپ» از زمان افطار و سحر آگاه می‌شده‌اند. هرچند که چند سال بعد «شلیک توپ» جای خود را به «استفاده از سوت کارخانجات» می‌دهد: [نامه از لشکر 6 فارس به استانداری استان هفتم، به تاریخ 25 خرداد 1319] «نظر به اینکه مطابق معمول همه ساله در ماه رمضان برای اطلاع عامه در موقع افطار و سحر از شلیک توپ استفاده می‌شد و اینک طبق امریه ستاد ارتش مقرر گردید در شهرستان‌هایی که کارخانجات وجود دارند از سوت کارخانجات استفاده شده و از شلیک توپ خودداری گردد.»

*تغییر برخی قوانین در ماه مبارک رمضان

هم‌چنین با نگاهی به برخی اسناد دیگر سازمان اسناد و کتابخانه ملی فارس، متوجه می‌شویم که در سده پیش هم، در ماه مبارک رمضان برخی مقررات، قوانین و برنامه‌ها در جامعه تغییر پیدا می‌کرده است. به عنوان مثال در 21 بهمن 1307، «ریاست وزرا» نامه‌ای نوشته به «وزارت جلیله مالیه» که «مطابق تصمیم هیئت محترم دولت ساعات کار وزارتخانه‌ها در ماه مبارک رمضان از یک ساعت قبل از ظهر الی پنج ساعت بعد از ظهر معین شده است.» هم‌چنین بر اساس نامه «وزارت معارف و اوقاف و صنایع مستظرفه» متوجه می‌شویم که در سال 1310 خورشیدی، «ساعات کار مدارس در ایام ماه صیام در ظهر الی 5/4 بعدازظهر خواهد بود.» در همین سال «ساعات کار وزراتخانه‌ها در ماه مبارک رمضان از یک ساعت قبل از ظهر الی پنج ساعت بعدازظهر معین شده است.» به این تلگراف ارسالی به «حکام ولایات» که در سال 1303 نوشته شده نیز توجه کنید: «به عموم حکام ولایات گفته شود که چون از وجود قهوه‌خانه و چای‌پزخانه بعضی مفاسد واضح و آشکار ظاهر شد و عموم عقلای مملکت حتی تجار و غیره ضررهای آنرا ثابت نمودند و در طهران حکم محکم شدکه تمام قهوه‌خانه‌ها را در ماه مبارک رمضان ببندند و مسلماً ضرر این کار به مراتب بیشتر از نفع اوست و اسباب خرابی مملکت است لهذا به تمام ولایات حکم می‌شود که بدون عرض و عذر و اهمال در هر ولایت تمام قهوه‌خانه‌ها را ببندند و بعدها ابداً باز نکنند به شعبان‌المعظم.»

*آداب عید فطر

مطابق با این اسناد، افزون بر ایام ماه رمضان، عید فطر نیز رسم و رسوماتی مخصوص خود داشته است. مثلاً در «روز دوشنبه 18 بهمن 1318 به مناسبت عید فطر سلام خاص در اداره ایالتی منعقد خواهد بود لذا از آقایان محترم فوق خواهشمند است دو ساعت قبل از ظهر روز مزبور با لباس مشکی در ساعت مقرر برای اجرای مراسم سلام تشریف بیاورید»، نامه‌ای که «ایالت فارس»، 4 روز پیش از عید فطر به تعدادی از بزرگان فارس نوشته است. در یکی از قدیمی‌ترین نامه‌های به نمایش درآمده از سوی سازمان اسناد فارس، نامه‌ای می‌بینیم از «کرمانشاهان» در 1251 خورشیدی که «اعلام رؤیت هلال ماه شوال از سوی عمادالدوله و تبریک عید فطر به شاه» است: «عرض می‌کنم که در کرمانشاهان رویت هلال رسید.» آن‌چه از این اسناد می‌توان فهمید، احترام ویژه مردم ایران و فارس به ماه مبارک رمضان است؛ احترامی که ریشه‌ای تاریخی داشته و از سده‌های پیشین در فرهنگ ایران وجود داشته است.