تلخی‌های سوگواری کرونایی

احسان اکبرپور: پدر 70 ساله بود؛ فشارخونش کمی بالاتر از استاندارد بود، مدتی بود برای پرهیز از ابتلا به دیابت، رژیم غذایی بدون قند گرفته بود و حتی تابستان همین‌سال، وقتی فصل برداشت میوه انجیر رسید؛ به انجیرستانش رفته بود و پابه‌پای فرزندانش کار کرده بود. سالم بود و نشانه‌ای از بیماری نداشت، کروناویروس اما نابه‌هنگام به او حمله کرد، ریه‌اش درگیر شد، روند درمان سخت‌تر شد و پاییز 99 به نیمه نرسیده، در بیمارستان، به دور از دل‌های نگران و چشم‌های گریان همسر و فرزندان، چشم از جهان فرو بست. فردای آن روز، به خاطر نگرانی از احتمال سرایت ویروس، بی‌تشریفات و به دور از حضور خانواده، به خاکش سپردند. دو دختر و 4 پسر و یک مادر؛ با عروس‌ها و دامادها و نوه‌ها؛ تمام اندوه عزاداری را به تنهایی بر دوش کشیدند؛ چه، خودشان از بستگان خواسته بودند برای جلوگیری از احتمال ابتلا، هیچ‌کس مدتی به دیدارشان نیاید. اکنون 50 روز از آن روز تلخ گذشته، آن‌ها اما هنوز باور نمی‌کنند جای خالی پدر را. او که به قول پسر بزرگ، «حقش نبود چنین غریبانه برود.» و آن‌ها گرچه هر روز نبودنِ حضورش را می‌بینند؛ اما هر ساعت و دقیقه نبودنش، دوره می‌کنند شب را و روز را؛ هنوز را.

*پدید آمدن اختلال سوگ برای بازماندگان درگذشتگان کرونا
با گذشت 300 روز از همه‌گیری کروناویروس در کشور، مجموع جان‌باختگان بر اثر این ویروس به بیش از 52 هزار نفر رسیده است. در فارس نیز بنا به اعلام معاون بهداشت دانشگاه علوم پزشکی شیراز از ابتدای شیوع این بیماری تاکنون، 2 هزار و 844 نفر از شهروندان استان براثر عوارض ابتلا به کووید ۱۹ جان باخته‌اند. آنچه در این 10 ماه اندوه بازماندگان را افزون‌تر ساخته، عدم برگزاری مراسم سوگواری و به تبع آن، سخت‌تر شدن مرحله پذیرش مرگ عزیزان است. با توجه به شمار بالای جان‌باختگان کرونا و نیز طولانی شدن محدودیت‌های اجتماعی از جمله برای مراسم سوگواری درگذشتگان در سراسر جهان، معضلی به نام سوگ ناقص، سوگ ناکافی، عدم سوگ و...، شرایطی را موجب شده که افراد افزون بر داغ از دست دادن عزیزان‌شان، با مشکلی مضاعف مواجه می‌شوند که «اختلال سوگ» نامیده می‌شود و در صورت تدوام این مشکل، پیامدهای روانی و اجتماعی فراوانی را برای جمعیت بزرگی از مردم به همراه خواهد داشت.

*مراحل 5 گانه سوگواری
سوگ به زبان ساده همان داغ‌دیدگی یا غم، اندوه و غصه است که در انسان پاسخی طبیعی به فقدان، مرگ یا از دست دادن کسی یا چیزی است؛ در واقع سوگ همان رنج عاطفی از دست دادن است که همیشه هم با مرگ کسی همراه نیست و می‌تواند انواع ازدست‌دادن‌ها باشد. پس از رخداد سوگ، مراحل مختلفی از نظر عاطفی و هیجانی در افراد ظاهر می‌شود که الزاما یکسان نیست اما روانشناسان عموماً 5 مرحله را برای سوگ معرفی می‌کنند که عبارت است از: انکار (وقتی بازمانده نمی‌تواند یا نمی‌خواهد بپذیرید که عزیزش را از دست داده)، عصبانیت و پرخاشگری (وقتی از مرگ عزیزش خشمگین است)، حسرت و چانه‌زنی (وقتی هنوز سعی بر نپذیرفتن مرگ دارد اما حسرت و احساس گناه و تقصیر هم به آن افزوده می‌شود)، افسردگی (به هم خوردن نظم اشتهایی، خواب، حس گناه بی‌مورد، گریه و...) و دست‌آخر هم مرحله پذیرش (که فرد می‌تواند بپذیرد که عزیزی را از دست داده و از این پس تنها قادر است یاد او را گرامی بدارد).

*مراحل سوگواری درگذشتگان کرونا به گونه طبیعی طی نشد
همه‌گیری کرونا ویروس که با ممنوعیت برگزاری مراسم عزاداری مانند ختم، هفته، چهلم و رفتن بر سر خاک، همراه شد؛ عملاً سبب شد که بسیاری از بازماندگان دچار اختلال سوگ ‌شوند. چراکه از یک سو قادر به سوگواری نبودند و از سوی دیگر، همدردی و دلگرمی دوستان و آشنایان را از دست دادند؛ از این منظر مراحل سوگواری در این 10 ماه به گونه‌ای طبیعی طی نشد. از همین رو بازماندگان نه قادر به سوگواری جمعی و رفتن بر مزار عزیز درگذشته بوده‌اند و نه حتی فرصت خداحافظی کردن با او را داشته‌اند. این شرایط از این لحاظ که می‌تواند موجب آسیب‌های روانی بیش از حد طبیعی در بازماندگان شود، نیازمند توجه، فداکاری و همچنین مراجعه به روانشناس است. چرا که همواره در هنگام وقوع رخدادهایی همچون مرگ، همان‌گونه که حس تلخ فقدان بر روان بازماندگان فرود می‌آید؛ نمی‌توان فراموش کرد که در هر خانواده کودکانی هم هستند که قادر به درک اندوه و غم از دست دادن نیستند و ممکن است طولانی‌شدن ایام سوگواری، بر روان و ذهن آن‌ها آثار نامطلوب همیشگی بگذارد.

*سنگینی فضای اندوه می‌تواند کودکان را را نسبت به آینده و زندگی نگران سازد
در همین راستا دکتر حبیب هادیان‌فرد در گفت‌وگو با «افسانه» با اشاره به خانواده‌هایی که در ایام همه‌گیری کرونا، عضوی از اعضای خانواده یا نزدیکان خود را از دست داده‌اند، می‌گوید: گرچه تحمل فقدان عزیزان بسیار سخت است، اما بازماندگان ابتدا باید نسبت به سلامتی دیگر بازماندگان و به‌ویژه کودکان، بیش از حد ممکن توجه داشته باشند. این متخصص اعصاب و روان با اشاره به اینکه ممکن است در میان بازماندگان متوفی نیز برخی به کرونا ویروس مبتلا شده باشند، می‌افزاید: گرچه باید از این منظر، نسبت به ابتلای احتمالی افراد دیگر حساسیت داشت، اما باید متوجه بود که حتی مهم‌تر از رعایت پروتکل‌های مراقبتی کرونا، بایستی مراقب اشاعه اندوه، ناراحتی و نگرانی بود. استاد روان‌شناسی دانشگاه شیراز با بیان اینکه سنگینی فضای اندوه و نگرانی می‌تواند دل کودکان را سست کند و آن‌ها را نسبت به آینده و زندگی نگران سازد، خاطرنشان می‌کند: توصیه من به بازماندگان جان‌باختگان کرونا آن است که باید در نظر داشت که متاسفانه هر ضایعه‌ای از این جنس، قابل بازگشت نیست و در این شرایط باید مراقبت کرد که ضایعه‌های دوم و سوم رخ ندهد.

*سوگواری موجب ایجاد ترس کودکان نشود
دکتر حبیب هادیان‌فرد در ادامه با بیان اینکه در موقعیت‌های بحرانی همچون هنگام از دست دادن عزیزان، ترس، افسردگی و افکار منفی می‌تواند به سرعت بر ذهن کودکان بنشیند، می‌گوید: در این مواقع باید در نظر داشت که دنیای کودکان که آمادگی مواجهه با مرگ را ندارد، ممکن است با تاثیرپذیرفتن از اندوه، برای‌شان به دنیایی بی‌پناه تبدیل شود. این متخصص اعصاب و روان با بیان اینکه چنین ترس‌هایی می‌تواند اثراتی بلندمدت بر کودکان بگذارد، می‌افزاید: از این منظر، با درک دشواری تجربه چنین لحظه‌هایی، توصیه من آن است که خانواده‌ها بیش از هر چیز به فکر سلامت جسم و روان کودکان باشند. چرا که به باور این روانشناس، کودکان درک روشنی از مفهوم بیماری، مرگ و خطر ندارند؛ اما مفهوم ترس را به خوبی می‌شناسند و رفتار والدین و خانواده، به سرعت در ذهن آن‌ها می‌نشیند؛ از همین رو «خانواده‌ها باید این نکته را در نظر داشته باشند که سوگواری عزیزان ازدست‌رفته، موجب ایجاد ترس در کودکان نشود.»